De Zwitserse Franziska Gassmann woont al dertig jaar in Nederland en mag in beide landen stemmen. Ze geniet van de Nederlandse politieke debatten, maar verwondert zich over onder meer de Participatiewet of de Nederlandse versie van referenda. “In Zwitserland zijn referenda bij wijze van spreken ons leven! En als je niet stemt, moet je niet klagen.”

Onderzoek naar de onderkant van de samenleving

“Mijn onderzoek gaat over de onderkant van de samenleving. Armoede: wat betekent dat, hoe meet je dat, en met welk beleid verminder je het effectief? Daarbij richt ik me grotendeels op het buitenland: Oost-Europa, Azië en Afrika. Maar ik doe ook af en toe onderzoek in Nederland. Zo begeleidde ik een promovenda die bij de Sociale Dienst in Maastricht onderzoek deed naar de Participatiewet.” Deze in 2015 ingevoerde wet heeft als doel mensen met een arbeidsbeperking of bijstandsuitkering aan een baan te helpen. Uit de evaluatie van het Sociaal en Cultureel Planbureau bleek vorig jaar dat dat niet is gelukt.

Gassmann had vanaf het begin haar bedenkingen over de Participatiewet

“Nederland, wat doe je in vredesnaam, dacht ik bij de invoering. Er zitten zoveel veronderstellingen in die wet die heel paternalistisch zijn. ‘Wij weten wat de burger nodig heeft’ en ook: ‘Het is je eigen fout als je in de bijstand zit en wij gaan je zeggen wat je moet doen.’” Uit het onderzoek bleek in 2019 dat de verplichte participatie de kans op de arbeidsmarkt niet verbeterde voor de doelgroep, al vonden sommige mensen het fijn meer structuur te hebben via vrijwilligerswerk dat ze moesten doen.

Sociale zekerheid werkt, ook in arme landen

Meer in de kern van haar eigen onderzoek zit bijvoorbeeld ontwikkelingshulp aan arme landen. “Mijn grote frustratie is dat Nederlandse ontwikkelingssamenwerking altijd gaat over voedselveiligheid, water, gezondheidszorg en governance. Dat waar Nederland sterk in is en wat zeker belangrijk is. Maar sociale zekerheid, wat in Nederland bijvoorbeeld het pensioen- en uitkeringstelsel is, de AOW en meer, daar doet Nederland weinig mee, in tegenstelling tot veel andere landen. Terwijl er heel veel academisch bewijs is dat dat werkt in arme landen.”

Afgelopen februari werd Gassmann uitgenodigd om te praten met de Adviesraad Internationale Vraagstukken, die regering en parlement adviseert. “Ze oriënteren zich op ‘cash transfers’ als beleidsoptie in het buitenland, dus langzaam lijkt er een opening te komen. Maar na de verkiezingen heb je weer een nieuwe minister, dan moeten we kijken wat er gaat gebeuren.”

De spagaat tussen vierjaarlijkse verkiezingen en wetenschap

Ze deed onder meer onderzoek in Cambodja, naar de opbrengsten van het investeren in uitkeringen. “Op basis van het beleid dat we hebben gesimuleerd, zou je na twaalf jaar een soort break-even hebben, waarmee de opbrengsten de kosten overstijgen. Dat valt op zich mee, maar vanuit de politieke cirkel bekeken is het te lang.” Dat in politiek Den Haag iedere vier jaar een andere wind waait, of kan waaien, lijkt een beperkende factor voor het voeren van wetenschappelijk onderbouwd beleid. “Je zou willen dat politici ook voor lange termijn gaan, maar dat is niet de natuur van het beestje. Want met iedere vier jaar verkiezingen, moeten ze binnen die termijn laten zien wat ze hebben bereikt. Vanuit wetenschappelijk oogpunt zou een langere termijn misschien beter zijn. Maar tegelijkertijd vind ik het goed dat ik als burger om de vier jaar kan zeggen wat ik vind.”

Het is tijd voor een andere wind

Voor de huidige verkiezingen verwacht ze dat de VVD opnieuw als grootste partij uit de (stem)bus zal komen. “Terwijl we volgens mij wel behoefte hebben aan verandering. Een andere manier van leidinggeven dan die van Mark Rutte zou wel aardig zijn onderhand. Iets meer empathie.” Ze noemt de toeslagenaffaire, maar ook de participatiewet als voorbeelden van een harde politieke sfeer, die voor individuen heftige consequenties heeft gehad. “En dat wordt voor mijn gevoel iets te makkelijk weggewuifd.” Ze hoopt dat het volgende kabinet zich gaat buigen over het belastingstelsel. “Dat is aan herziening toe: om de zoveel jaar moet je dat opschonen en met een schone lei beginnen. Onze belastingdienst int aan de ene kant en geeft geld uit aan de andere kant; dat leidt volgens mij tot een belangenconflict.”

Genieten van politieke debatten en de Stemwijzer invullen

Toen ze dertig jaar geleden naar Nederland kwam voor de liefde, was ze aangenaam verrast door de politieke debatten voorafgaand aan verkiezingen. “In Zwitserland heb je dat niet zo. Er is een consensusregering die al heel lang dezelfde samenstelling kent. Ik vond de levendigere debatten en discussies hier superinteressant en spannend.” Sinds ze de Nederlandse nationaliteit verwierf, gaat ze ook hier trouw stemmen. “Ik ben, net als de meeste mensen denk ik, tamelijk trouw aan een politieke partij, al denk ik ook weleens strategisch na. Ik doe altijd de stemwijzer en ik lees twee kranten en volg het nieuws. Ik vind het superinteressant dat er nu drie vrouwen lijststrekker zijn van een grote partij.”

Zwitserse referenda versus de Nederlandse variant

Tegenwoordig gebruikt ze haar Zwitserse kiesrecht alleen nog bij heel grote of beladen onderwerpen. Ze noemt referenda over de EU en Zwitserland als voorbeeld. Die referenda zijn in haar thuisland een volstrekt gebruikelijk fenomeen. Iedereen die genoeg handtekeningen verzamelt, kan een onderwerp ter afstemming brengen. Elke wet die het parlement aanneemt, kan door een politieke partij nog met een referendum aan het volk worden voorgelegd. “Referenda zijn ons leven in Zwitserland”, zegt ze lachend. “Zo ben ik opgegroeid. Je krijgt een kleine brochure van wat de wettekst wordt, met de argumenten voor en tegen, en wie voor is en wie tegen en dan heb je een goede samenvatting. In de media wordt het ook uitvoerig besproken, dus je kunt er heel goed je eigen mening over vormen. En als je niet gaat stemmen, moet je niet klagen.” Over de Nederlandse sporadische referenda, waarbij de regering een uitkomst soms naast zich neerlegde, haalt ze verwonderd haar schouders op. “Als je een referendum houdt, maar de uitkomst niet uitvoert, kun je het beter niet doen. Dan gaan mensen de volgende keer niet meer stemmen.”