Zondebokken, kwakzalverij en verzet; de voorspelbare reacties op een pandemie

Door de eeuwen heen duiken bij elke epidemie complottheorieën op die in te delen zijn in drie categorieën: de zoektocht naar zondebokken (Aziaten en sodomieten), alternatieve behandelingen (bleekwater en kippen) en verzet tegen de gevestigde orde en hun oplossingen (biologische wapens en gevaren van vaccins). Meestal zit er een soort van chronologische volgorde in het ontstaan van deze theorieën en dat is verklaarbaar, zegt Joris: “Logischerwijs zoek je als eerste naar een zondebok, dat zie je ook bij andere rampen, en dan kijk je naar een acute oplossing en oplossingen op de langere termijn. Dit is, denk ik een natuurlijk proces. Mensen willen vat krijgen op de situatie en het gevoel van zelfbeschikking en sturing terugwinnen.”

De eerste twee varianten van een complottheorie komen dus voort uit een vorm van zelfbeschikking en bescherming, wat leidt tot een zoektocht naar oplossingen, tot aan kwakzalverij toe. Als er dan daadwerkelijk een oplossing geboden wordt, zoals zelfbescherming met mondkapjes of vaccins, dan verwacht je dat deze algemeen omarmd worden. Als sinds de middeleeuwen blijkt dit niet waar, zelfs tegen oplossingen ontstaat weerstand, wat weer complottheorieën in de hand werkt. Timo: “Ook het verzet tegen oplossingen of de overheid is een manier waarop mensen zich tegen een ziekte weren. Je ziet dit ook bij andere grote gebeurtenissen, zoals 9/11.”

Bij de coronapandemie speelde de Amerikaanse president Trump een belangrijke rol bij het verspreiden van complottheorieën. “Zijn presidentschap ging gepaard met de opkomst van bewegingen, zoals QAnon, die zich tegen het establishment richtten door rechtse complottheorieën te verspreiden. Toen het coronavirus opdook, stimuleerden deze netwerken de verspreiding van complottheorieën. Hoewel de opkomst van de complottheorieën historische parallellen volgt, kun je niet ontkennen dat Trumps presidentschap een belangrijke rol speelde in de snelheid waarmee ze ontstonden.”