Burger en openbaar bestuur verbonden door het recht

Lange tijd was het beeld van besturen duidelijk: de wetgever zorgt ervoor dat het bestuur bevoegdheden heeft om allerlei besluiten te nemen: vergunningen, uitkeringen, handhavingsbesluiten etc. Het recht waakt over de rechtmatigheid van deze besluiten en achteraf is rechtsbescherming mogelijk bij de bestuursrechter. 

Focus op formele procedures

De relationele band tussen burger en bestuur met aandacht voor de verschillen tussen de partijen kreeg minder aandacht. Het bestuursrecht oriënteerde zich vooral op formele procedures. Fundamentele waarden en inhoudelijke rechtsbeginselen bleven wat achter. Het bestuur zette fors in op doelmatigheid, digitalisering en bedrijfsmatig werken. Menselijk contact met een ambtenaar werd vervangen door contact via een digitaal portaal. Het openbaar bestuur werd de afgelopen decennia veel anoniemer. De menselijke maat en dienend ethos werden onvoldoende met een hoofdletter geschreven.

Verschillende zware incidenten in ons bestuursrecht, waarvan de kinderopvangtoeslagaffaire een van de grootste en bekendste is, onthulden uiteindelijk grote barsten in het systeem. Lange tijd werd er te weinig aandacht besteed aan het unieke van iedere burger en aan de essenties van onze rechtsstaat.

Juridische betekenis

Bestuursrecht dat zich eenzijdig richt op het nemen van besluiten ontwikkelt maar weinig aandacht voor de relationele dimensie van besturen. Juist de impact van besluiten op de belangen en rechten van burgers en aandacht voor de burger en diens probleem is cruciaal. Inmiddels lijken we te leven in een tijd van cultuuromslag. Er zijn veel nieuwe ideeën: maatwerk, burgergerichtheid en responsief handelen. Het probleem met al deze mooie plannen is dat ze juridisch vaak weinig scherp zijn. Daarom is het nodig om de nieuwe denkbeelden goed in ons systeem van bestuursrecht in te passen. Hiervoor moeten we goed bedenken wat we er juridisch mee bedoelen. 

Gemakkelijk is dit niet. Zo klinkt het heel mooi dat iedere casus uniek is. Maar wat betekent dit voor de juridische eisen van gelijkheid en rechtszekerheid? In mijn rede betoog ik dat we in ieder geval de mogelijkheden die het bestuursrecht ons biedt veel beter moeten benutten. Ook moeten we niet te snel afscheid nemen van vertrouwde concepten en waarborgen. Zo staat de wet in het moderne bestuursrecht onder druk. Wetten zouden burgers te weinig duidelijkheid bieden over hun rechtspositie. Daarom proberen we tegenwoordig veel knelpunten tussen burger en bestuur op te lossen met rechtsbeginselen en fundamentele rechten. Toch moeten we ook vasthouden aan het belang van goede wetten. Over de inhoud van die wetten moet het bestuur de burger natuurlijk goed voorlichten.

Dit laatste sluit aan bij het belang van een dienende overheid. In mijn rede ga ik ook hierop in: een mensgerichte overheid kan alleen dienen als zij zich niet als een abstract systeem gedraagt!

De oratie van Raymond Schlössels is als boek beschikbaar.

De volledige oratie is ook hier terug te kijken.