Een burenruzie die je wel eens bij de ‘Rijdende rechter’ op tv ziet. Alleen gaat het dit keer een stapje verder: de buurman pakt een schop en slaat de buurvrouw op haar hoofd. Ze doet aangifte van mishandeling. Als dat in de regio Maastricht gebeurt, is de kans groot dat er voorgesteld wordt om samen rond de tafel te gaan zitten om de zaak te bemiddelen, in plaats van het voor de rechter te laten komen. Dat heet een ‘directe bemiddeling’. Als beide partijen dat te confronterend vinden, kan de bemiddelaar ook met hen afzonderlijk gesprekken voeren; indirecte bemiddeling. Sinds 1999 is dit de praktijk in Maastricht, als één van de weinige regio’s in Nederland, al wordt er sinds een aantal jaren ook elders in het land in pilot-vorm volop met herstelrecht geëxperimenteerd. Voorwaarde voor bemiddeling is dat beide partijen er vrijwillig aan meewerken en dat de dader bekent. Het moet ook om delicten gaan waarop volgens de strafwet maximaal een gevangenisstraf van zes jaar staat. In de praktijk gaat het in meer dan de helft van de gevallen om mishandeling. Maar ook bedreiging, vernieling, diefstal en verduistering komen in aanmerking. “Omdat veel criminaliteit zich afspeelt tussen mensen die elkaar kennen en dus ook met elkaar verder moeten, is bemiddeling voor veel daders en slachtoffers een goede optie. Maar ook voor daders en slachtoffers die elkaar voor het delict niet kenden, kan bemiddeling een meerwaarde hebben”, aldus Jacques Claessen.

Wetsvoorstel in de maak
Omdat er over herstelrecht en bemiddeling in strafzaken momenteel nauwelijks iets is terug te vinden in het Wetboek van Strafvordering, waarin de regels omtrent het strafproces zijn vastgelegd, werkt Claessen momenteel samen met de Stichting Restorative Justice Nederland aan een conceptwetsvoorstel. Een aantal wetsartikelen dat betrekking heeft op een herstelgerichte afdoening via bemiddeling in strafzaken zouden die ene vage wetsbepaling die sinds 2011 in het Wetboek van Strafvordering is opgenomen (art. 51h Sv) moeten vervangen, mogelijk wanneer het nieuwe Wetboek in werking treedt, naar verwachting in 2020. Zo is bemiddeling op dit moment volgens de strafwet een exclusief recht van het slachtoffer. Claessen en collega’s vinden dat zowel slachtoffer als verdachte een beroep op bemiddeling in strafzaken moeten kunnen doen en dat alle slachtoffers en verdachten in Nederland gelijke mogelijkheden op het gebied van herstelrecht moeten krijgen (ter waarborging van de rechtszekerheid en -gelijkheid); op dit moment profiteren met name Limburgse slachtoffers en daders ervan. “Omdat we samenwerken met een denktank bestaande uit tientallen mensen uit rechtswetenschap en -praktijk, is het een breed gedragen voorstel vanuit de samenleving. De proeve van wetgeving zal gepubliceerd worden in nummer drie van het Tijdschrift voor Herstelrecht 2016, waarna iedereen erop mag reageren tot 20 december. Begin volgend jaar wordt het wetsvoorstel gefinaliseerd, daarna zullen we het aanbieden aan de vaste Kamercommissie en de Minister van Veiligheid en Justitie in de hoop op een grondige verankering van herstelrecht en bemiddeling in strafzaken in het nieuwe Wetboek van Strafvordering.”

De cijfers
Wat is het effect van bemiddeling in de praktijk? Claessen onderzocht samen met enkele collega’s de strafzaken die tussen 2000 en 2010 in aanmerking kwamen voor bemiddeling bij het parket Maastricht. 1314 keer werd een poging gedaan beide partijen om de tafel te krijgen. 924 keer lukte dat (zo’n 70%). En als er eenmaal een gesprek werd begonnen, kwam het in ruim 95% van de gevallen tot een door slachtoffer en dader ondertekende strafbemiddelingsovereenkomt. Claessen: “Daarin kunnen bijvoorbeeld afspraken staan over schadevergoeding, over een donatie aan een goed doel of over een training agressiebeheersing. Soms is enkel een gesprek voldoende voor beide partijen.”
Het meest interessante deel van zijn onderzoek is misschien nog wel de vraag wat het effect van bemiddeling is op de langere termijn. Gaan daders minder snel opnieuw de fout in (recidiveren) nadat ze hun slachtoffer hebben ontmoet?

Significant verschil
Recent onderzoek van Claessen en collega’s lijkt dat inderdaad te bevestigen. “Je kunt de dadergroepen niet helemaal gelijkstellen, dus regelrechte causale oftewel oorzakelijke verbanden zijn lastig te leggen. Maar we zagen een significant verschil tussen de daders die aan een directe of indirecte bemiddeling meededen (gemiddeld 22% recidive na vier jaar) en de daders die ‘gewoon’ een straf kregen opgelegd (29% recidive na vier jaar).”
Een tot nu toe niet genoemde variant van bemiddeling, waarbij alleen de dader een gesprek heeft met de officier van justitie en de bemiddelaar (omdat het slachtoffer bijvoorbeeld geen ontmoeting wil, maar wel instemt met bemiddeling) blijkt eveneens meerwaarde te hebben: 24,5% recidiveert binnen vier jaar. “Van de ongeveer duizend geslaagde bemiddelingen zijn er 24 waarbij de afspraken niet werden nageleefd. Dat is bijna niks en dat is niet verwonderlijk, want je hebt zelf die afspraken gemaakt. Het is je niet door de strot geduwd, zoals een geldboete, een taakstraf of een gevangenisstraf door het OM of de rechter.”

Wraak en vergelding
In een tijd waarin ‘de politiek’ en ‘het volk’ strenge straffen eisen, is zijn boodschap geen gemakkelijke. Volgens Claessen is de behoefte aan wraak vaak sterker bij de potentiële slachtoffers (de samenleving) dan bij de daadwerkelijke slachtoffers. Daarnaast komt de roep om zware straffen volgens hem deels voort uit een gebrek aan informatie. “Zo worden taakstraffen en elektronische thuisdetentie nogal eens als soft gezien, maar mensen veranderen vaak van gedachten als ze weten dat deze strafsoorten tot minder recidive leiden dan een gevangenisstraf. Dat is trouwens heel logisch, want bij een gevangenisstraf raak je je baan, je woning, je relatie kwijt, je komt op de ‘hogeschool voor criminelen’ terecht, wat het allemaal moeilijker maakt om de draad van ‘het gewone leven’ weer op te pakken na vrijlating. Het voelt misschien goed om je primaire wraakzucht bot te vieren, maar wat heb je er op langere termijn aan? Als je echt nieuwe slachtoffers wilt voorkomen, zoals de politiek predikt, moet je meer doen aan resocialisatie en daar komt herstelrecht, evenals de taakstraf en elektronische detentie, in beeld.” Overigens is bemiddeling volgens Claessen helemaal niet zo soft: “De confrontatie met het boze slachtoffer maakt waarschijnlijk meer indruk op de dader dan een zakelijke behandeling door OM of rechter.”

Jacques Claessen
Mr. Dr. Jacques Claessen is universitair docent binnen de vakgroep Strafrecht & Criminologie van de Maastrichtse rechtenfaculteit en houdt zich bezig met strafrechtelijke sancties. Daarnaast is hij rechter-plaatsvervanger bij de Rechtbank Limburg en medeoprichter van Stichting MENS  .

Door Femke Kools