“We hebben constitutionele regels om de maatschappij op een effectieve manier te besturen, individuele burgers te beschermen tegen meerderheden, en de democratie te beschermen door machthebbers verantwoording te laten afleggen.” Scheidend hoogleraar Constitutioneel Recht Aalt Willem Heringa vindt de inherente spanning van deze driehoek fascinerend: “Je kunt al die dingen uiteraard niet tegelijkertijd optimaliseren. Het is altijd een uitruil en de omstandigheden bepalen welk evenwicht het beste is.”

Macht corrumpeert

Heringa noemt als voorbeeld de recente (of huidige, afhankelijk van wanneer en waar je dit leest) pandemie. “In een pandemie is het effectief om in het belang van de volksgezondheid vrijheden van individuele burgers te beperken.” Een tijdelijke carte blanche voor de overheid helpt om het probleem op te lossen – maar Heringa is er ongemakkelijk onder. “Als constitutioneel wetenschapper vertrouw ik politici niet echt. Ze willen altijd meer macht.”

In zijn onderzoek en aankomende afscheidscollege pleit Heringa voor een grotere rol van de rechtbanken in Nederland. “Rechters krijgen niet genoeg gezag om een derde macht te zijn die op een effectieve manier het parlement kan controleren en burgers kan beschermen.” Grotere bevoegdheden voor de overheid kunnen mensen ten goede komen – bijvoorbeeld de verzorgingsstaat – “maar dat kan niet zonder checks and balances.”

Burgers zijn volgens Heringa niet geïnteresseerd in de details van de politiek, en hoeven dat ook niet te zijn. “Ze kiezen een regering die hun problemen vlotjes kan aanpakken, of het nu om de gasprijs of de misdaad gaat.” Maar iemand moet dat proces tussen verkiezingen in controleren en voor Heringa is dat de onpartijdige rechter. “In tegenstelling tot politici die herverkozen willen worden, hebben rechters niets te winnen of verliezen.”

In het belang van komende generaties

De crux is dat politici de wetten ontwerpen die hun eigen macht beperken. “Het zou goed zijn voor Nederland als het parlement zou erkennen dat onze rechtbanken niet machtig genoeg zijn om de regering terug te fluiten. Rechters in het Verenigd Koninkrijk en Duitsland treden wel op om grote vraagstukken op te lossen.” Toen Nederlandse burgers hun regering aanklaagden omdat deze jammerlijk tekortschoot in het reduceren van de CO2-uitstoot, behaalden ze een morele maar verder lege overwinning. “Uiteindelijk wist de overheid op het nippertje de CO2-doelen te realiseren, maar alleen vanwege corona…”

De dreigende klimaatramp is een voorbeeld van rechters die handelen in het belang van komende generaties, waar overheden, en in het verlengde daarvan de kiezer, vooral oog hebben voor hun eigen kortetermijnbelangen. “Het is immoreel dat we met de wereld omgaan alsof het een all you can eat buffet is, en de rekening doorschuiven naar de volgende generatie.” Toen rechters in Duitsland ingrepen, gaf de toenmalige regering haar fouten toe en haalde zij haar uitstootdoelen naar voren. “Dat verhoogde de druk op de huidige generatie, maar ik denk dat burgers dat waarderen. Over het algemeen hebben EU-burgers vertrouwen in rechters."

Europese integratie heeft Heringa’s werkterrein een stuk ingewikkelder gemaakt. Hij noemt de kinderopvangtoeslagaffaire, waardoor de vorige regering moest aftreden. Ouders die verdacht werden van frauduleuze uitkeringsaanvragen kregen draconische sancties opgelegd. “Sommigen kregen een boete die twee keer zo hoog was als het bedrag dat ze ontvangen hadden. Vooral gezinnen met lage inkomens werden erdoor getroffen.”