“Het bedrijfsmodel van de internetreuzen is gebaseerd op de verkoop van advertenties. Je betaalt voor het gebruik van hun diensten met je gegevens, die vervolgens verkocht worden aan adverteerders. Burgers moeten zich hiervan bewust zijn.” Brkan vindt het ook problematisch dat er geen duidelijk verschil is tussen commerciële en politieke advertenties. “Er is op dit moment geen EU regelgeving voor politieke advertenties. Beperkingen op het gebied van politieke advertenties zouden moeten worden opgenomen in de GDPR of de onlangs gereviseerde regelgeving met betrekking tot de financiering van politieke partijen.”

De Europese General Data Protection Regulation (in Nederland: Algemene verordening gegevensbescherming – AVG) beperkt de targeting van politieke advertenties tot mensen die expliciet toestemming daarvoor hebben verleend, bijvoorbeeld door cookies te accepteren. Hoewel Brkan vindt dat de GDPR een belangrijke eerste stap in de goede richting is, vindt ze het een wankele basis om de vrijheid van verkiezingen te garanderen: “De GDPR is niet het meest geschikte kader…”

Essentieel is dat er geen beperkingen voor content zijn, behalve dan de wetgeving met betrekking tot haatspraak, wat op zichzelf een grijs gebied is. “Zelfs onjuiste en misleidende informatie kan in principe beschermd worden door de vrijheid van meningsuiting.” Het huidige juridische landschap is complex, maar “de EU begrijpt de urgentie en kwam op beleidsniveau met een snelle reactie door teams van experts in het leven te roepen, die helpen het probleem te begrijpen en aan te pakken.”

Inenten tegen nepnieuws

Brkan blijft benadrukken dat we te maken hebben met een fundamentele bedreiging van de democratie, waarvoor niet alleen kamergeleerden belangstelling zouden moeten hebben. Daarom doet ze haar best om burgers erbij te betrekken. Tijdens de Maastricht Europe Days was ze moderator van een debat over de gevaren van nepnieuws en politieke advertenties, met wetenschapper Danielle Arets en Roy op het Veld, hoofdredacteur van dagblad De Limburger.

Op het Veld roerde het pijnlijk duidelijk punt aan dat je moet betalen voor betrouwbaar nieuws. Hoewel hij heel goed weet dat de traditionele nieuwsmedia het afleggen tegen de socialemediareuzen, zag hij in het Cambridge Analytica-schandaal een kans voor kranten als de zijne om zich te manifesteren als bastions van transparantie, journalistieke zorgvuldigheid en evenwichtige verslaggeving.

Arets is associate lector Journalistiek en Innovatie, die in samenwerking met scholen en gemeentes methodes ontwikkelt om digitale geletterdheid en weerbaarheid tegen desinformatie te verbeteren. Of, in haar eigen woorden, “om mensen in te enten tegen nepnieuws.” Zowel Op het Veld als Arets zijn sceptisch over pogingen tot regelgeving, omdat de overheid niet als neutrale scheidsrechter kan worden beschouwd.

Tegelijkertijd lijkt het naïef om erop te vertrouwen dat mensen het goede doen, in het besef dat hele volksstammen hun nieuws vooral van advertentieplatforms halen. Het verdienmodel van dergelijke websites is gebaseerd op het maximaliseren van betrokkenheid, door het soort nieuws te brengen waarvan het algoritme voorspelt dat het de meest emotionele reacties zal oproepen. Hiermee is natuurlijk niet gezegd dat bijvoorbeeld Facebook een politiek platform is, maar het heeft wel het perfecte instrumentarium voor politieke manipulatie gecreëerd, en verhuurt dat graag aan de hoogste bieder.

Brkan zelf is een stuk voorzichter geworden: “Ik accepteer op het web alleen de basiscookies, ik probeer verschillende nieuwsbronnen te raadplegen en gebruik Facebook helemaal niet voor politieke informatie.” Kiezersgedrag is natuurlijk complex en iemands besluit om op een bepaalde kandidaat te stemmen wordt beïnvloed door veel verschillende factoren. “Toch moeten we de burger beschermen en wetgeving moet daar een rol in spelen.”

Brkan roept op tot transparantie en het vermelden van bronnen: “Als je gesponsorde content ziet moet je weten wie daarvoor betaald heeft en op basis van welke informatie dit aan jou getoond wordt.” Als dat niet werkt, zegt Brkan, moeten we targeting misschien wel helemaal onmogelijk maken, of op zijn minst beperken tot de meest algemene criteria en psychografische targeting op basis van gevoelige gegevens vermijden. Natuurlijk is wetgeving niet het ei van Columbus: “De handhaving zou heel moeilijk worden… Ook moeten we er goed over nadenken. Iedere vorm van regulering moet dusdanig goed ontworpen zijn dat het een effectieve barrière is tegen de dreiging die targeting met politieke advertenties vormt voor de democratie en de vrijheid van verkiezingen.”