Het mysterie van het meisje onder de loep

Het doek spreekt als schilderij enorm tot de verbeelding: haar blik, het kleurgebruik en de manier waarop de schilder in het werk heeft gespeeld met licht. Wetenschappers zijn enorm gefascineerd door het kunstwerk, zeker omdat er nog veel vragen onbeantwoord zijn. De belangrijkste zijn: hoe schilderde Vermeer dit iconische kunstwerk en welke materialen gebruikte hij daarvoor? Tot en met zondag 11 maart vindt er in het Haagse Mauritshuis een diepgaand onderzoek plaats naar het Meisje met de parel (1665) van Johannes Vermeer. Met het project Het meisje in de schijnwerper hoopt het Mauritshuis dichter bij de antwoorden op bovenstaande vragen te komen. Met de nieuwste technieken wordt door een team van internationale experts opnieuw gekeken naar aspecten als doek, penseelvoering, pigmenten en andere materialen die hij gebruikte voor dit wereldberoemde schilderij. Ook de UM levert een bijdrage aan dit bijzondere project.

Tussenlaagje

Anne Bruinen pakt een doorzichtig buisje van haar bureau. Zo op het oog niets speciaals. Erin is een plastic blokje te zien. Ingeklemd tussen het plastic valt met enige moeite een miniem stukje donker te ontwaren: een schilfer van de mantel van het Meisje met de parel. “Dit monster is al van het schilderij geschraapt bij de vorige restauratie in 1994”, zegt Bruinen. “Maar destijds was de techniek nog niet zover als nu, dus we hopen deze keer meer informatie uit dit schilfertje te kunnen halen.” Het mysterie van dit minieme stukje schilderij schuilt in een dun laagje tussen twee dikkere klodders loodwit pigment. Om te kunnen ontdekken welke samenstelling het tussenlaagje heeft, schakelde het team onderzoekers van het Mauritshuis het Maastricht MultiModal Molecular Imaging Institute (M4I) in. “Ik kom uit de buurt van Den Haag en een vriendin van mij werkt tegenwoordig als restaurator in het Mauritshuis”, verduidelijkt Bruinen de connectie.

Moleculen

Normaalgesproken kijken de onderzoekers van M4I naar heel andere samples dan stukjes van iconische schilderijen. Het dagelijks werk van Anne Bruinen en haar collega’s uit het team van universiteitshoogleraar Ron Heeren bestaat veeleer uit het analyseren van lichamelijk weefsel. Dat gebeurt via massaspectrometrie imaging, een techniek die analyseert hoe moleculen over een stukje weefsel of een ander complex oppervlak worden verdeeld. “Met deze technologie legt een simpele muisklik niet één maar duizenden afbeeldingen tegelijk vast van allerlei verschillende moleculen. Slechts één klik en we zien de volledige verdeling van eiwitten, vetzuren, lipiden en DNA. Het betekent dat we toegang hebben tot een eindeloze stroom aan informatie. Het is echt Big Data op microscopische schaal”, vertelt Heeren enthousiast.

Raadsel

Een heel praktische toepassing van massaspectrometrie imaging is de zogenoemde iKnife, een chirurgisch operatiemes dat Heeren samen met chirurg Steven Olde Damink van het MUMC+ ontwikkelt. Terwijl het mes in weefsel snijdt, verzamelt en analyseert het moleculaire gegevens rond de incisie zodat de chirurg met nog meer precisie kan werken. In het specifieke geval van het Meisje met de parel viel het uiteindelijk toch een beetje tegen met die ‘eindeloze stroom aan informatie’. De gevoeligheid van het beeldvormingsapparaat in het lab aan de Universiteitssingel bleek niet voldoende, of beter gezegd, het te analyseren laagje bleek te dun. Ergens is dat misschien ook wel het mooist denkbare resultaat van het onderzoek naar dit minieme stukje schilderij; dat een 17e-eeuwse verfmenger de 21e-eeuwse wetenschap met al haar technische mogelijkheden nog steeds voor een raadsel stelt. Ondertussen zijn de onderzoeksmethoden al wel zo ver ontwikkeld dat wetenschappers ook zonder een verfmonster te nemen al veel te weten kunnen komen over de samenstelling van de verf die Vermeer gebruikte. Zo hoopt het Mauritshuis door het onderzoek dat nu in het museum plaatsvindt alsnog iets van het mysterie van het meisje te kunnen ontrafelen.

Het onderzoeksproject Het meisje in de schijnwerper is uitgevoerd op initiatief van het Mauritshuis door een team van internationaal erkende specialisten in het kader van het Netherlands Institute for Conservation, Art and Science (NICAS). De NICAS-partners zijn Rijksmuseum Amsterdam, TU Delft en Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed.

Research on girl with a pearl painting2
Fotograaf: © Ivo Hoekstra, Credits: Mauritshuis, Den Haag

Lees ook