“De PvdA, de vorige coalitiepartner, probeerde de trend te keren met een genuanceerde campagne: ze legden uit hoe het politieke proces werkt, met de nadruk op de compromissen die je als junior partner moet sluiten.” Van Leeuwen, zelf partijlid, waardeerde het realistische karakter van de campagne, maar de PvdA werd weggevaagd. “De kiezers wilden misschien grote beloftes horen, maar ook dat is een problematische trend.”

Dit systeem, dat om consensus draait en waarin de onderhandelingen voor een coalitieakkoord meer opwinding teweeg brengen dan de verkiezingen zelf, is “een van de frustrerende maar intrigerende aspecten van de Nederlandse politiek.” Maar dit staat op gespannen voet met het vorige punt dat Van Leeuwen maakte. “De vraag is altijd: welke coalities zijn er mogelijk? Kun je regeren met de populistische partijen?”

Ruttes eerste coalitiekabinet werd gesteund door de controversiële PVV, die wordt geleid door Geert Wilders, internationaal gezien waarschijnlijk de bekendste Nederlandse politicus. De PVV heeft een substantieel aantal zetels en heeft altijd een dubbelrol: een potentiële coalitiepartner en een gifbeker. “Als je zonder hen wilt regeren, heb je misschien vier partijen nodig om een coalitie te vormen, wat inhoudt dat je eindeloos moet onderhandelen.”

Populistische snacks, pragmatische standaardgerechten

Forum voor Democratie is een andere uiterst rechtse populistische partij die op grote afkeuring van politici kan rekenen. “Ze zijn nieuw en er wordt veel over ze gepraat. Hebben ze zich racistisch uitgelaten? Hoe racistisch precies? Politici wedijveren met elkaar in het uiten van hun walging… Dat is natuurlijk belangrijk, maar je zou kunnen zeggen dat de aandacht voor Forum disproportioneel is en ten koste gaat van de discussies die voor de kiezer meer relevant zijn.”

Net als de PVV is Forum voor Democratie min of meer synoniem met hun charismatische leider. Het principe van nieuwe partijen met één persoon als drijvende kracht is relatief nieuw: “Aan het begin van het millennium formeerde Pim Fortuyn zijn eigen partij. Hij werd vermoord voordat de verkiezingen hadden plaatsgevonden, maar de partij kreeg toch genoeg zetels om in de coalitieregering te gaan zitten.” Zonder hun charismatische leider viel de partij al snel uiteen – maar er was een belangrijk precedent geschapen.

“Populisten zijn in het voordeel als je ze vergelijkt met traditioneel gestructureerde partijen. Wilders heeft veel macht en kan doen wat hij wil. Hij kan heel snel reageren op actuele ontwikkelingen en uitzinnige voorstellen doen, terwijl bijvoorbeeld de PvdA alles eindeloos met alle leden bediscussieert. Van dit interne filter gaat ook een matigende invloed uit op radicale opvattingen die meer media-aandacht zouden genereren.”

Wanneer ze haar eigen zorgen over de opkomst van het populisme probeert te temperen, weet Van Leeuwen zich gesteund door de geschiedenis. Tenslotte was het acht jaar durende bewind van Jan Peter Balkenende de reactie op de charismatische aartsprovocateur Fortuyn. Balkenende was het onbevlogen antwoord op de vraag wat er gebeurd zou zijn als Harry Potter een loopbaan in het middenmanagement van een boekhoudfirma had nagejaagd. Want hoewel de Nederlandse kiezer dol is op kleurrijke karakters, blijft hij pragmatisme verkiezen boven charisma.