In heel Europa zitten onschuldige burgers vast
De belangrijkste les die rechtspsycholoog Jenny Schell-Leugers haar studenten meegeeft? Als je ooit onschuldig wordt vastgehouden door de politie, neem een advocaat en zwijg. Denk niet: ik heb niks te verbergen en leg het wel uit. De praktijk leert dat iedereen het slachtoffer kan worden van een rechterlijke dwaling. Met een nieuwe database probeert ze de omvang van het probleem in Europa in kaart te brengen. “Dit is pas het begin.”
Jenny Schell-Leugers was erbij toen de Italiaanse Angelo Massaro eerder dit jaar op een conferentie in Zwitserland zijn verhaal vertelde. In 1995 werd hij veroordeeld voor de moord op een jonge man. Het enige bewijs: een opgenomen telefoongesprek tussen Massaro en zijn vrouw, waarin hij de woorden ‘ik heb een lijk’ gezegd zou hebben. In werkelijkheid had hij het in zijn sterke, lokale dialect over een landbouwwerktuig. Massaro zat ruim twintig jaar vast voordat zijn zaak werd heropend en hij werd vrijgesproken.
EUREX
“Nadat ik hem had gezien en gehoord - niet op televisie maar gewoon recht voor mijn neus - wist ik weer precies waar we het voor doen,” zegt Schell-Leugers. Ze doelt op het European Registry of Exonerations (EUREX), de database die ze oprichtte samen met de Nederlandse rechtspsycholoog Linda Geven en de Duitse rechtspsycholoog Teresa Schneider.
In deze database verzamelen ze informatie over rechterlijke dwalingen in Europa. Ze hanteren daarbij een strikte definitie en nemen alleen gevallen op van individuen die na een definitieve veroordeling alsnog zijn vrijgesproken in een heropende zaak. Op dit moment telt EUREX 123 vrijspraken in 17 landen. En dat is, zo vermoeden Schell-Leugers en haar collega’s, nog maar het topje van de ijsberg. “De drempel om een zaak heropend te krijgen is echt ontzettend hoog. De kans is groot dat er nog veel onschuldige mensen vast zitten die weinig kans maken op vrijspraak. Met EUREX hopen we het bewustzijn hierover te vergroten.”
Amerika
Rechterlijke dwalingen worden vaak gezien als een voornamelijk Amerikaans fenomeen, ondanks beruchte voorbeelden uit eigen land, zoals de zaak rond verpleegkundige Lucia de Berk en de Puttense moordzaak. Wellicht speelt het feit dat er tot voor kort alleen maar Amerikaanse cijfers voorhanden waren hierbij een rol.
“Voordat EUREX er was, moesten we telkens gebruikmaken van een Amerikaanse database,” legt Schell-Leugers uit. “Advocaten die op basis hiervan een bepaald punt wilden maken - bijvoorbeeld: het is aannemelijk dat er in een zaak sprake is van een valse bekentenis - kregen vervolgens van de rechter te horen dat Amerikaanse cijfers hier niet van toepassing zijn.”
Toch zitten er wel degelijk overeenkomsten tussen de Amerikaanse en Europese data. Vijf factoren blijken in beide gevallen in belangrijke mate bij te dragen aan rechterlijke dwalingen: valse bekentenissen, onbetrouwbare ooggetuigenverklaringen, valse beschuldigingen, misleidend of foutief forensisch bewijs en wangedrag van autoriteiten.
Tekst gaat verder onder de foto.
Jenny Schell-Leugers deed een bachelor aan het University College Maastricht en vervolgens een master in Legal Psychology aan de Faculty of Psychology and Neuroscience, waar ze in 2014 promoveerde. Ze is werkzaam als Universitair Hoofddocent Legal Psychology en onderzoeksdirecteur aan het University College Maastricht.
Haar eigen onderzoek richt zich op valse bekentenissen en hun impact op onterechte veroordelingen. Sinds dit jaar is ze voorzitter van de Jonge Akademie Maastricht (MYA). Ze is één van de oprichters van EUREX, een database met rechterlijke dwalingen in Europa die tot vrijspraak hebben geleid.
‘Ik heb het gedaan’
Valse bekentenissen blijken in Europa het vaakst voor te komen, in vierendertig procent van de gevallen. “Bijvoorbeeld omdat verdachten iemand willen beschermen, zelf beginnen te geloven dat ze het hebben gedaan, of bezwijken onder de druk van het verhoor,” stelt Schell-Leugers. “Zo’n bekentenis wordt toch nog altijd gezien als de koningin van het bewijs. Heeft de verdachte bekend, dan is de zaak zo goed als rond, zelfs als de bekentenis later weer ingetrokken wordt.”
Toch ziet ze dat er op basis van het onderzoek van de afgelopen tien tot vijftien jaar langzamerhand een kentering op gang komt. “Agenten laten het gebruik van beschuldigende technieken in verhoren steeds meer los en lijken meer gericht op het verkrijgen van informatie. Dat zou ook het doel van een verhoor moeten zijn: niet een bekentenis lospeuteren, maar de waarheid achterhalen.” Ze pleit er daarnaast voor dat alle verhoren opgenomen moeten worden. “In Duitsland was er een bizarre zaak rond de verdwijning van Rudolf Rupp. Zijn vrouw, dochters en schoonzoon bekenden onafhankelijk van elkaar dat ze hem hadden vermoord en aan de honden gevoerd. Achteraf bleek er niets van waar te zijn. Dan wil je kunnen achterhalen wat er in die verhoorkamer is gebeurd.”
Motivatie
Meer kennis over de omvang, oorzaken en gevolgen van rechterlijke dwalingen in Europa, met doel om ervan te leren. Dat is, kort gezegd, waarom EUREX in het leven is geroepen. “De impact van dit soort zaken is zo groot,” zegt Schell-Leugers. “De onterecht veroordeelde Angelo Massaro zag zijn kinderen niet opgroeien; zoiets kan nooit meer worden goedgemaakt.” Slachtoffers van een rechterlijke dwaling krijgen vaak geen officiële excuses, geen schadevergoeding, en geen hulp om te re-integreren in de maatschappij. Het geeft haar de energie om nog een extra stap te zetten.
“Het werk dat we doen voor EUREX gebeurt toch vooral in de avonden en weekenden; het is voor een groot deel vrijwilligerswerk,” zegt ze. Dat geldt ook voor haar recente benoeming als voorzitter van Maastricht Young Academics (MYA), een onafhankelijk platform van jonge academici dat zich onder meer inzet voor een betere werk-privé balans. “Dat is één van mijn zwakke punten, ik doe eigenlijk teveel,” geeft Schell-Leugers toe, “al kan ik steeds beter prioriteiten stellen. Maar het werk voor zowel EUREX als MYA geeft me zoveel motivatie. Dit zijn de plekken waar ik een verschil kan maken.”
Tekst: Jolien Linssen
Fotografie: Paul van der Veer
Lees ook
-
Mag AI ons iedere dag manipuleren? Mag het getraind worden met onze gegevens zonder ons medeweten of onze toestemming? Hoe kunnen we wetten rond AI, privacy en concurrentie handhaven? Konrad Kollnig probeert met RegTech4AI antwoorden te krijgen op deze en andere vragen.
-
Wie A zegt, moet ook B zeggen. Daarom ging bijzonder hoogleraar herstelrecht en universitair hoofddocent straf(proces)recht Jacques Claessen vrijwillig aan de enkelband.
-
Komt de Einstein Telescoop naar de Euregio? Niemand die het nog weet. Maar als de telescoop er komt, biedt dit vele valorisatiekansen, denkt Han Dols. Hij is hoofd business development van de technologie van CERN, het Europese laboratorium voor deeltjesfysica in Genève, en keynote spreker op de...
