“Om te kunnen begrijpen wie controle heeft over informatiestromen, is het belangrijk om te kijken waar de strijd om informatie plaatsvindt. Tot zo’n 10 jaar geleden vond deze strijd nog voornamelijk plaats in de televisie- en krantenwereld,” legt Mariëlle uit.

“In Rusland begon de staat controle over informatievoorziening uit te oefenen in de periode nadat Vladimir Poetin aan de macht kwam in de vroege jaren 2000. Ten tijde van de Sovjet-Unie waren de media in staatshanden, met verregaande ideologische controle. Toen Michail Gorbatsjov zijn Glasnost en Perestrojka politiek doorvoerde in de tweede helft van de jaren 80, kwam er langzaamaan meer ruimte voor persvrijheid. Na het uiteenvallen van de Sovjet-Unie, in de begin 90er jaren, werden de media geprivatiseerd en nam een kleine groep oligarchen de grote kranten en tv-kanalen over."

"Toen Poetin president werd begon hij een campagne om de macht van de oligarchen in te perken en controle over deze mediakanalen terug te winnen. Langzaam maar zeker nationaliseerde hij staatszenders en kreeg de overheid controle over de meeste kranten. Sindsdien is het nieuws in Rusland weer akelig eenzijdig, op enkele uitzonderingen na, en het Kremlin maakt veelvuldig gebruik van propaganda en samenzweringstheorieën in haar berichtgeving.”

Sociale media als strijdtoneel

Wat misschien nog wel interessanter is, is dat er een verandering van strijdtoneel heeft plaatsgevonden. “Sociale media zijn een belangrijke bron van informatie geworden voor Russen. De Russische overheid probeert daarom nu te beïnvloeden welke informatie gedeeld wordt op populaire sociale mediakanalen. Dit doet het Kremlin bijvoorbeeld door influencers te betalen voor het plaatsen van berichten. Tijdens de onrust die volgde na het arresteren van oppositiefiguur Aleksej Navalny in januari, betaalde het Kremlin influencers op TikTok om hun volgers over te halen geen deel te nemen in de massale demonstraties die gehouden werden als steunbetuiging voor Aleksej. Gebruikers van het platform wisten natuurlijk niet dat Rusland deze influencers betaalde, maar dachten dat mensen waar zij zich mee identificeerden daadwerkelijk tegen de massale demonstraties waren. Zij werden door deze betaalde campagne vanuit de Russische overheid mogelijk beïnvloed en overgehaald om niet te demonstreren.”

Afgezien van het betalen van influencers, verplicht Rusland sociale media platformen om ‘schadelijke informatie’ offline te halen, legt Mariëlle uit. “In Rusland is het illegaal om op sociale media iets te plaatsen over, onder andere, zelfdoding of drugs. Het verspreiden van negatieve informatie over het Kremlin is natuurlijk ook niet welkom. Daarom zijn Russische sociale media platformen zoals VKontakte wettelijk verplicht om ‘schadelijke inhoud’ te identificeren en te verwijderen. Maar het is voor Rusland veel lastiger om de naleving van deze wetgeving door buitenlandse sociale mediakanalen zoals Facebook en Instagram te handhaven. Om deze reden zijn niet-Russische sociale media apps zo populair onder de oppositie in Rusland.”

Belang van sociale media tijdens demonstraties

De demonstraties omtrent de verkiezingen in Wit-Rusland in 2020 werden de ‘Telegram Revolutie’ genoemd (naar het sociale media platform Telegram), ten onrechte volgens Mariëlle. “Dictaturen proberen de informatievoorziening rond verkiezingen te controleren door toegang tot het internet af te sluiten. Op deze manier wordt het een stuk moeilijker om demonstraties tegen oneerlijke verkiezingen te organiseren en te coördineren. De demonstraties in Wit-Rusland tonen desalniettemin aan dat het platleggen van het internet niet genoeg is om mensen van de straat af te houden als de situatie nijpend is. De demonstraties in Wit-Rusland vonden plaats op zulke grote schaal dat mensen gewoonweg uit hun keukenraam konden kijken en met hun eigen ogen konden zien wat er aan de hand was, alhoewel de video’s die op sociale mediakanalen werden verspreid zeker meehielpen.”

“Sociale media bieden een geweldige bron van informatie maar het belang van deze kanalen moet niet overschat worden. Je kan informatie snel verspreiden via sociale media, maar er is meer nodig om een solide groep van demonstraten samen te brengen die ook niet makkelijk opgeven. Het is niet zo dat je simpelweg je Facebook app opent en een revolutie ontketent.”

Deze nuance is erg belangrijk, legt Mariëlle uit. “Media framing is erg eenzijdig en vaak vereenvoudigd. Tijdens de Arabische lente bijvoorbeeld claimden veel media dat de revolutie in Egypte mogelijk werd gemaakt door Twitter, maar de werkelijkheid ligt een stuk complexer. Sociale media zijn geen garantie voor succes. Ze kunnen helpen om een grote groep mensen te mobiliseren, maar deze bewegingen kunnen net zo snel uit elkaar vallen als dat ze bij elkaar kwamen omdat sociale media niet dezelfde emotionele connecties bieden die het echte leven biedt. Ik vind het ook verontrustend wanneer sociale media worden gezien als een baken van democratie en vrijheid van meningsuiting. Veel van wat er op deze platformen gebeurd is bevattelijk voor manipulatie, zoals ik eerder aangaf met het voorbeeld van TikTok. Daarom is het belangrijk om kritisch na te blijven denken en vragen te blijven stellen.”

Sociale media wetten

“Rusland heeft sinds oktober enorm veel wet- en regelgeving omtrent sociale media ingevoerd. Deze wetten duiden op repressie op grote schaal en beïnvloeden de Russische samenleving op verschillende manieren. Rusland maakt slim gebruik van het feit dat zulke wetten in mindere mate ook bestaan in West-Europa. Duitsland is de voorloper in de Europese Unie als het gaat om beleid rondom het tegen gaan van online haatberichten. Sinds 2017 zijn platformen die door Duitse consumenten gebruikt worden verplicht een klachtenmechanisme te hebben waar gebruikers illegale inhoud kunnen rapporteren. Platformen moeten snel reageren op deze klachten en binnen 24 uur ‘onmiskenbaar onwettige inhoud’ verwijderen. Rusland maakt hier dankbaar gebruik van door te zeggen ‘kijk, Duitsland laat sociale media platformen ook schadelijke informatie verwijderen en Duitsland is een democratisch land, wij volgen gewoon wat Duitsland doet.’ In realiteit gaat Russische online censuur natuurlijk veel verder dan wat Duitsland doet op het gebied van het beperken van online haatberichten.”

Door: Eva Durlinger