‘Laten we mensen herdenken om wie zij waren’
Van oorlogsslachtoffers weten we vaak alleen hun sterfdatum en de manier waarop zij zijn omgekomen. Dat kan anders, vindt Amanda Kluveld, universitair hoofddocent bij de Faculteit der Cultuur- en Maatschappijwetenschappen. Zij geeft een ‘gezicht’ aan slachtoffers van oorlog, in het bijzonder de Tweede Wereldoorlog. In archieven stuitte ze onlangs op een aantal bijzondere brieven uit die tijd.
Maart 1941. Helene Schickler, een Duits-Joodse weduwe, zit ondergedoken in een klooster in Napels. Ze is van plan om verder te vluchten, via Lissabon naar familie in de Verenigde Staten, maar de Portugese autoriteiten willen haar niet doorlaten. Wanhopig schrijft Schickler een brief naar haar zoon in Boston. Een week later doet opeens niemand minder dan Harpo Marx, een van de beroemde Marx Brothers, een oproep aan Bert Fish, de Envoy Extraordinary and Minister Plenipotentiary van Portugal. In zijn brief vraagt Marx aan Fish zijn ‘tante’ te helpen.
Op onderzoek uit
Het was Amanda Kluveld die deze brief van Marx ontdekte in het archief van de Amerikaanse ambassade in Lissabon. Hoe ze daar terechtkwam? Per toeval. Kluveld: ‘‘Ik wilde meer weten over een het verhaal achter een foto genomen in Amersfoort uit de zomer van 1943. Over wie en wat we zien op deze foto, is namelijk lang veel onduidelijkheid geweest en daar had nog geen historicus aandacht aan besteed. Ik had al ontdekt dat ik via de Amerikaanse ambassade in Madrid mogelijk meer informatie zou vinden. Maar omdat het relatief dichtbijgelegen Lissabon in de Tweede Wereldoorlog belangrijk was voor vluchtroutes naar Amerika, besloot ik om ook in die ambassade-archieven te zoeken.’’ (tekst gaat verder onder cursieve tekst en foto)
De ‘Amersfoort-foto’
De foto waarvoor Kluveld in de archieven van de ambassade van Madrid wil zoeken, brengt ons naar hartje Amersfoort tijdens de Tweede Wereldoorlog. 70 Joodse mannen, gevangenen uit het concentratiekamp Vught, moeten in de zomer van 1943 van de bezetter op het terrein van een kazerne een schietbaan uitgraven. Omwonenden kunnen zien dat de mannen worden mishandeld door de SS -en Wehrmachtbewakers. Ze proberen de gevangenen te helpen, maar ze worden weggejaagd, bedreigd en zelfs beschoten.
Amanda Kluveld is universitair hoofddocent geschiedenis aan de Faculteit der Cultuur- en Maatschappijwetenschappen van de Universiteit Maastricht. Zij studeerde maatschappijgeschiedenis aan de Erasmus Universiteit Rotterdam. Daarna promoveerde ze in Maastricht op de geschiedenis van de anti-dierproevenbeweging in Nederland.
Kluveld werkte onder meer bij de Universiteit van Amsterdam, tot zij in 2009 terugkeerde naar Maastricht. Naast haar functie als universitair hoofddocent is zij voorzitter van de Universiteitsraad, bestuurslid van de Nederlandse Kring voor Joodse Genealogie en deskundige-vrijwilliger van het mondiale project Documentation of Jewish Records Worldwide.
12.000 administratiekaartjes
Sinds een aantal jaren duikt Kluveld met medehistoricus Jan Weitkamp in persoonlijke verhalen achter de Tweede Wereldoorlog, om zo slachtoffers een ‘gezicht’ te geven. Kluveld: ‘‘Vaak begin je met een getal, naam of plaats, en van daaruit verder. Na wat speurwerk is er altijd wel informatie te vinden. Brieven, zoals die van Harpo Marx, maar meestal gaat het om andere bronnen, zoals teksten in vreemde talen en eindeloze namenlijsten. Voor de foto uit Amersfoort hebben we 12.000 administratiekaartjes van een concentratiekamp doorgenomen.’’ (tekst gaat verder onder cursieve tekst en foto)
Filmproducent op de bres
Een van de andere brieven die Amanda onlangs vond, was die van wijlen de Amerikaanse filmproducent Sol Lesser. Ook hij schrijft naar Fish, de Amerikaanse ambassadeur in Portugal, of hij een ‘neef van zijn schoonmoeder’ naar Amerika wil helpen. Helaas wijst Fish dit verzoek af. De ‘neef’ – in werkelijkheid waarschijnlijk een familievriend – is daarna gedeporteerd naar Auschwitz en daar vermoord.
Over de oprichter van ELLE
Een andere bekende persoon van wie Amanda een brief vond, is de republikeinse presidentskandidaat en uitdager van Roosevelt Wendell Willkie. Hij vraagt in 1940 om een vrije doorgang door Spanje voor de ouders van de redacteur van de vrouwenpagina van de New York Times, de Russische Helene Lazareff Gordon, die tijdens de oorlog naar Amerika is gevlucht. Met hulp van Willkie bereiken haar ouders uiteindelijk ook de VS. Helene zelf keert in 1944 terug naar het bevrijde Frankrijk, waar ze aan de wieg staat van modeblad ELLE.
Moord in kamp Amersfoort
Een mooi voorbeeld van gerechtigheid is het verhaal van de Amerikaanse Ida Johnson. Tijdens de Tweede Wereldoorlog komt Ida, een zwarte vrouw, terecht in kamp Amersfoort. Terwijl zij daar is, wordt een moord gepleegd op een Joodse gevangene. Later, op doorreis vanuit Engeland naar de VS, legt Ida een verklaring af voor de Amerikaanse autoriteiten. Zij vertelt over de wijze waarop Joden werden mishandeld in Amersfoort. Haar verklaring wordt serieus genomen omdat zij geen Jodin is. Hierdoor wordt ook een andere verklaring van een Joodse medegevangene uit kamp Liebenau geloofd. Amanda wil dat Ida daar erkenning voor krijgt.
Het lot van Schickler
Nieuwe onderzoeksonderwerpen heeft Kluveld de komende tijd genoeg. ‘‘Ik ben me nog steeds aan het verdiepen in de 70 gevangenen in Amersfoort, over wie ik met Jan Weitkamp een boek schrijf. Voor een ander project ben ik bezig met de identificatie van alle joden die in kamp Amersfoort gevangen zaten. Ook werk ik aan nieuw onderzoek, naar een Duitse familie die in de oorlog naar Nederland is gevlucht. Een familielid is ondergedoken, een ander kwam terecht in Riga. Er is nog weinig aandacht geweest voor hun verhaal.’’
Weet ze ook hoe is het afgelopen met Helene Schickler? Heeft de brief van Harpo Marx effect gehad? Helaas niet; Kluveld heeft net als bij Sol Lesser een afwijzende brief gevonden. Vermoedelijk is Helene omgekomen in Auschwitz, zoals ook onderschreven door een aangetrouwd familielid van Helene met wie Kluveld contact heeft gehad. Wat in ieder geval wel vaststaat, is dat Helene niet Marx’ tante was, maar de schoonzus van zijn tante. Uiteindelijk belandt de brief van Marx in het online archief van de ambassade van Lissabon. De rest is geschiedenis.
Voor meer informatie over Amanda en haar onderzoek, ga naar: www.oorlogservaringen.nl.
Een primeur
Rondom Ida Johnson deden Amanda Kluveld en Jan Weitkamp overigens nog een bijzondere ontdekking: ze hebben aannemelijk kunnen maken dat Ida Johnson en haar twee dochters getuige waren van de mishandeling van Salomon (Monne) Rodrigues de Miranda, voormalig wethouder van Amsterdam. Deze mishandeling zou uiteindelijk leiden tot zijn dood.