Van ‘track and trace’ naar ‘Monopoly’

“Je voelt je bijna een track and trace. Het is écht een inbreuk op je vrijheid en privacy,” begint hij te vertellen. “Niet alleen op je fysieke vrijheid, ook je psychische. Je voelt je minder spontaan, omdat je constant bezig bent met die enkelband en de voorwaarden die je vooraf hebt afgesproken met de toezichthouder.” ‘Is de enkelband voldoende opgeladen?’, ‘kan ik via de normale route ergens naartoe of schend ik dan het locatieverbod?’ en ‘ben ik op tijd thuis als ik ergens naartoe wil gaan?’ zijn slechts enkele vragen die door Claessens hoofd zijn gegaan. Daar had niet alleen hij last van, maar ook zijn directe omgeving.

“Doordeweeks had ik in de avond twee uur vrije tijd, overdag was ik thuis of op de faculteit aan het werk. In het weekend had ik vier aaneengesloten vrije uren. En daarbinnen moest je álles plannen: zelfs in de tuin zitten”, vertelt hij. “Want”, vult toezichthouder Van Hoorn aan, “onder een locatiegebod wordt verstaan; binnen is écht binnen. Ook tuis. Ga je tóch in de tuin zitten, dan zien we dat als een schending van de voorwaarden.”

En tot zijn eigen schrik wist Claessen het zover te schoppen. “Ik zei van tevoren al dat ik moedwillig de grenzen zou opzoeken, maar dat was niet eens nodig. Toen ik geld ging pinnen begon mijn enkelband te trillen. Ik bevond me in verboden gebied waar mijn fictieve slachtoffer op precies dat moment boodschappen kon doen. Vrijwel tegelijkertijd kreeg ik een sms: ‘Je bent in verboden gebied. Je bent nu in overtreding. Ga nú terug’. Het klinkt bijna als Monopoly.” Deze overtreding was zwaar genoeg voor een officiële waarschuwing. “Als dit de tweede officiële waarschuwing was geweest, dan adviseren wij de opdrachtgever om het elektronisch toezicht vroegtijdig negatief te beëindigen,” legt Van Hoorn uit. “Oftewel: terug naar de gevangenis.”

Zo ver kwam het bij Claessen echter niet. Na een indrukwekkende week werd hij ‘verlost’ van zijn enkelband. 

Elektronische detentie als zelfstandige straf

Jacques Claessen is niet de enige die vrijwillig met een enkelband om thuiszat. Onder anderen Han Moraal (voorzitter Raad voor Strafrechtstoepassing en Jeugdbescherming), Jacco Janssen (strafrechter rechtbank Rotterdam) en Johan Bac (directeur Reclassering Nederland) ondervonden ook enkele dagen hoe het is om te leven met elektronische monitoring. Deze methode wordt onder andere gebruikt bij een schorsing van de voorlopige hechtenis, voorwaardelijke invrijheidstelling, voorwaardelijke veroordeling of tbs met voorwaarden. “Zo kennen we de enkelband al, als elektronisch toezicht”, vertelt Claessen. “Maar waar ik me hard voor maak, en daarom droeg ik ook een week lang deze enkelband, is elektronische detentie als een zelfstandige straf.”

Het idee is niet geheel nieuw. In 2013 stelde toenmalig Staatssecretaris Fred Teeven elektronische detentie voor als oplossing voor de uitpuilende gevangenissen in Nederland. “Helaas schepte de media het beeld van ‘lekker met een pilsje op de bank voor de tv je straf uitzitten’. Daarmee is het idee toen ook meteen afgeschoten”, legt Claessen uit. “Een gemiste kans als je het mij vraagt. Daarom wijdde ik er toentertijd al een aantal publicaties aan.” Tegenwoordig kampen de gevangenissen met andere problemen, waaronder personeelsgebrek. Voor de hoogleraar reden om de discussie over elektronische detentie als een zelfstandige straf voor korte gevangenisstraffen weer op te voeren en daarbij meer dan tien jaar geleden naar buiten te treden, onder meer door zelf een week lang een enkelband te dragen en zijn ervaringen daarmee te delen.

Het overgrote deel van de mensen die in detentie zit, zit korter dan zes maanden. Claessen legt het verder uit: “Van die 85% zit ongeveer de helft in voorarrest. Een kwart heeft een korte gevangenisstraf en het andere kwart heeft een vervangende gevangenisstraf die wordt opgelegd, omdat ze bijvoorbeeld hun geldboete niet betalen of hun taakstraf onvoldoende of niet hebben uitgevoerd. In het zogenoemde burgerinitiatiefwetsvoorstel dat ik vanuit de Universiteit Maastricht samen met Restorative Justice Nederland heb opgesteld, focussen we op die twee kwarten. Hierin pleiten we niet alleen voor elektronische detentie als zelfstandige straf, maar óók voor vervangende elektronische detentie.”

Positief voor samenleving, gedetineerden en slachtoffers

Dat de enkelband positieve effecten heeft, is al gebleken uit eerder Nederlands onderzoek naar elektronische detentie in België. Claessen legt uit dat er ongeveer 50% minder recidive (het opnieuw plegen van een delict) plaatsvindt na het dragen van een enkelband in vergelijking met een korte gevangenisstraf. Ook het kostenplaatje ziet er anders uit. “Eén dag in de bak kost meer dan driehonderd euro. Een aangeklede variant van thuisdetentie, dat wil zeggen mét een zinvolle dagbesteding zoals werk of studie, kost minder dan honderd euro. Dat is een aanzienlijk verschil”, aldus Claessen. “Bovendien dienen de fikse kosten van recidive voor slachtoffers en samenleving niet te worden vergeten”. 

Daarnaast heeft thuisdetentie als zelfstandige straf volgens de hoogleraar ook voordelen voor de gedetineerde. Je mag naar je werk blijven gaan, waardoor je geld blijft verdienen om je rekeningen te betalen. Daarnaast kom je niet in contact met de ‘échte zware jongens in de bak’, die een negatieve invloed kunnen hebben. “In de gevangenis heb je bovendien een gebrek aan prikkels, wat na drie maanden al leidt tot afstomping (red. emotioneel ongevoelig zijn of worden)”, gaat Claessen verder. “Het idee achter thuisdetentie is dat je zoveel mogelijk de constructieve aspecten in je leven behoudt.”

Maar hoe zit het dan met de vergelding? Claessen antwoordt: “Hoewel er wel degelijk sprake is van vergelding bij elektronische detentie, zal die inderdaad minder zijn dan bij opsluiting in de cel. Maar slachtoffers blijken bij dit soort criminaliteit primair te willen dat het niet nog een keer gebeurt – en dat blijkt met een enkelband dus heel wat beter te lukken dan met een korte gevangenisstraf. Tevens is het mogelijk om contact- en gebiedsverboden te koppelen aan de elektronische detentie, zodat slachtoffers niet geconfronteerd hoeven te worden met hun daders.” Uiteindelijk is het volgens het burgerinitiatiefwetsvoorstel aan de rechter om te bepalen welke straf in het voorliggende geval passend en geboden is, daarbij rekening houdend met alle belangen.

Wind mee én tegen in de politiek

Ondanks de aangetoonde positieve effecten bestaat elektronische detentie als zelfstandige straf, in tegenstelling tot bijvoorbeeld België, nog niet in Nederland. “In het vorige kabinet was de enkelband ‘hot’. Tegenwoordig hebben we een ander politiek speelveld”, zegt Claessen. “Uit de eerste brief van PVV Staatssecretaris van Justitie, Ingrid Coenradie, blijkt dat oplossingen voor de problemen binnen het gevangeniswezen vooralsnog grotendeels worden gezocht binnen het gevangeniswezen zelf. Denk aan gedetineerden vóór het weekend naar huis sturen als ze nog maar een paar daagjes moeten zitten of aan het plaatsen van gedetineerden op afdelingen met een lager beveiligingsniveau en dus minder benodigd personeel.” 

Is de kous daarmee af? Zeker niet, vindt Claessen: “Wij denken dat er nog steeds momentum is, dat er nog steeds voldoende steun te vinden is in de Tweede Kamer. Het zou dus zomaar kunnen dat het toch gaat gebeuren: elektronische detentie als zelfstandige straf in Nederland. Dat zou in mijn ogen niet alleen getuigen van een humane keuze, maar ook van een keuze voor daadwerkelijk effectiever en zinvoller straffen.”