Europa op weg naar een wereldmacht?
De wereldorde is aan het verschuiven. Poetin tergt aanhoudend Europa. De mondiale expansiedrang van China kent geen grenzen. En wat te doen met de oproep tot herstelde samenwerking van bondgenoot Amerika? Meer strategische autonomie. Dat moet het antwoord zijn van de Europese Unie, vindt Sophie Vanhoonacker, hoogleraar Administrative Governance en Jean Monnet professor. "Europa moet minder idealistisch worden en mondiaal meer voor haar eigen belangen opkomen."
Waait er met Biden een nieuwe wind binnen de relatie Europa en Amerika? Dat mag je volgens Sophie Vanhoonacker wel zeggen. Lachend: "In vergelijking met Trump is het al gauw positief." Biden verzocht tijdens zijn bezoek om een herstel van de betrekkingen. Mooier kan het bijna niet. Wel riep hij tegelijk op het Chinabeleid op elkaar af te stemmen en sprak van frontvorming tegen autocratische landen. Dat is Europa iets te gortig. "Europa heeft andere belangen en kan kritiek minder hard spelen. Bovendien is er de zorg wie Biden opvolgt. Misschien Trump weer of een trumpiaan."
De terughoudendheid laat goed zien dat Europa een eigen weg op het gebied van veiligheid en militaire zaken wil gaan, vertelt Vanhoonacker. "Er was al sinds het einde van de Koude Oorlog in 1989 een groeiend bewustzijn. Blijft Amerika zich inzetten voor de Europese veiligheid? Zonder dat dit overigens tot veel concrete stappen leidde." Ironisch genoeg was het misschien wel Trump met zijn America first-beleid die het laatste zetje gaf. De weg van Europa naar meer strategische autonomie is inmiddels officieel beleid. Dit betekent meer investeren in eigen veiligheid en de opbouw van een eigen militaire macht.
Eigen koers
Vanhoonacker legt uit waarom Europa geopolitiek wel een eigen koers moet gaan varen. "De wereldorde is aan het verschuiven. De bipolaire orde tussen oost en west tijdens de Koude Oorlog was niet ideaal, maar wel stabiel en overzichtelijk. De dreiging was duidelijk. Europa stond centraal in dit conflict. Maar er komen nu andere wereldmachten op, met name China. Zo'n periode van transitie gaat gepaard met instabiliteit en onzekerheid, waarbij de aandacht van Amerika zich verplaatst naar Azië."
Daar komt bij dat de Europese Unie (EU) door de andere grootmachten niet als een wereldmacht wordt gezien. "Zij respecteren haar als handelsmacht, maar als het aankomt op het geopolitieke spel wordt zij niet serieus genomen. Europa is militair gezien afhankelijk van Amerika en NAVO."
Sophie Vanhoonacker is hoogleraar Administrative Governance en Jean Monnet professor aan de Faculteit der Cultuur- en Maatschappijwetenschappen, Maastricht Universiteit. Zij is gespecialiseerd in het buitenlandbeleid van de EU en co-editeur van de recente boekuitgave: The Making of European Security Policy: Between Institutional Dynamics and Global Challenges (London, Routledge).
Politieke model
China, de grootste handelspartner van de EU, is een ander verhaal. Het land is hard op weg een imperium te worden met een ongekende mondiale rol in informatietechnologie, kapitaalverstrekking, logistieke en diplomatieke, militaire en culturele macht die steeds dichterbij komt. Voor het Belt and Road Initiative, een kolossaal mondiaal programma waarin onder meer steden en achterland via hogesnelheidslijnen, luchthavens en scheepvaartroutes worden verbonden, paait China individuele landen met grote leningen en investeringen, ook in Centraal en Oost-Europa. "Dat is succesvol omdat China geen politieke eisen stelt, ook niet aan dictatoriale regimes. China is haar invloed over de hele wereld aan het uitbreiden. En daarmee ook haar politieke model."
Vanhoonacker: "Dat is zorgelijk, maar we kunnen het ons niet veroorloven China in een hoek te zetten. We exporteren veel naar China en zijn bijvoorbeeld voor geneesmiddelen en toevoer van bepaalde grondstoffen sterk afhankelijk van Chinese import. Ook is het land is in het kader van klimaatverandering een grote speler. Maar Europa wordt wel voorzichtiger. Er wordt in de EU's nieuwe mondiale strategie van 2016 gesproken van principled pragmatism. Europa heeft haar principes, maar we moeten niet naïef voor missionaris gaan spelen en onze belangen en industrie verdedigen."
Harde mannen
De nieuwe wereldorde vraagt van Europa een ander machtsspel, vindt Vanhoonacker. "Het is een ruwere wereld, waarin harde mannen als Poetin en de Chinese president het spel van de macht spelen. Ze slaan met de vuist op tafel, ze ontzien niets en niemand. Dat is Europa nog aan het leren. We zijn een vredesproject, gewend onze conflicten te bespreken en vreedzaam op te lossen. Dat heeft binnen Europa goed gewerkt, maar werkt geopolitiek niet."
Het betekent dat Europa dwingende macht moet leren uitoefenen. "Intern is hiertoe een eerste aanzet tot minder fragmentatie en meer samenwerking op het gebied van militaire mobiliteit en innovatieve defensie. Voor wat betreft de buitenlandpolitiek denkt men in de relatie met Rusland aan beleid dat uit drie componenten bestaat: terugduwen, afhouden en aanhalen. Terugduwen bij mensenrechtenschendingen. Afhouden via verbetering van de eigen veiligheid. Aanhalen bij bijvoorbeeld de bestrijding van corona of klimaatcrisis." Grote vraag blijft of de eensgezindheid op het gebied van veiligheid er wel komt. Zal de EU ooit optreden als gezamenlijk machtsblok? “Dat is verre van zeker. Anderzijds neemt de druk om samen op te treden toe. De urgentie is hoog.”