Naar de spelregels is het nog gissen – archeologen vinden prehistorisch speelbord in Oman

In een nederzetting uit de steentijd in het huidige Oman, op het Arabische schiereiland, hebben archeologen een stenen speelbord voor een nog onbekend bordspel gevonden. “We struikelden er bijna letterlijk over”, mailt archeologe Agnieszka Szymczak. “Terwijl we aan het graven waren, viel de regelmaat van de groeven op één van de stenen meteen op.”

Szymczak is archeoloog bij de Universiteit van Warschau, die al jaren een samenwerking heeft met Omaanse archeologen. “Het is een beetje ruw uitgehakt in steen, maar lijkt duidelijk op een spel,” zegt opgravingsleider Piotr Bieliński over de vondst. Het gaat om een opgraving in de Qumayrahvallei die ongeveer 4.000 jaar geleden bewoond was. Blijkbaar door mensen die wel van een spelletje hielden.

“Het is heel bijzonder dat zoiets gevonden wordt,” zegt Cameron Browne, verbonden aan de Universiteit Maastricht. Zijn onderzoeksgroep doet onderzoek naar de verspreiding van bordspellen door de geschiedenis heen. “Er zijn wel oudere bordspellen bekend, maar niet veel, en vaak zitten er vele eeuwen tussen de verschillende vondsten,” zegt Browne opgetogen.

Twee rijen kuiltjes

Het beroemdste voorbeeld is senet, een spel dat gespeeld werd in het oude Egypte, en waarvan speelborden zijn teruggevonden. Op de graftombe van koningin Nefertiti is een afbeelding waarop ze duidelijk een bordspel speelt. Naar de spelregels is het gissen.

Meer geluk hadden spelletjeshistorici met het Koningsspel van de Mesopotamische stad Ur, waarvan in de jaren twintig vijf speelborden zijn gevonden van naar schatting 3.600 tot 4.300 jaar oud. In 1990 bestudeerde Irving Finkel van het British Museum in Londen twee kleitabletten, en realiseerde zich dat het de spelregels van een spel beschreef. Een van de kleitabletten was weliswaar vernietigd tijdens een bombardement op Parijs in de Tweede Wereldoorlog, maar was nét daarvoor gefotografeerd. Het koningsspel leek een beetje op backgammon, waarbij de stukken een parcours moeten afleggen. Mogelijk was het een verre voorloper.

Het speelbord uit Oman bestaat uit twee rijen kuiltjes. Browne: “Het doet op het eerste gezicht denken aan mankala.” Daarbij heb je rijen kuiltjes waarin steentjes liggen, en bij elke beurt verspreid je de stenen over de naburige kuiltjes, waarbij je stenen kunt slaan. Browne: “In Afrika heeft zo’n beetje elke stam een eigen versie.”

Dat zou dan weer kunnen kloppen met het feit dat de Omaanse nederzetting op belangrijke handelsroutes lag, tussen Afrika, Azië en het huidige Midden-Oosten. Browne: “Mensen spelen spelletjes op ontmoetingsplaatsen: markten, herbergen, legerkampen, koningshoven. Je hoeft elkaars taal niet eens te spreken om een spelletje te leren.”

Database van bordspellen

Door de verspreiding van spellen in kaart te brengen, kun je handelsroutes en culturele contacten blootleggen. Uiteindelijk hoopt Browne, naast onderzoeker ook een bordspelfanaat, een grote familiestamboom te maken van bordspellen. En zoals paleontologen uit botten en voetafdrukken kunnen reconstrueren hoe dinosaurussen leefden, hoopt Browne te achterhalen wat de spelregels waren.

Zijn levenswerk is het Ludii-project, een database van ruim duizend bordspellen waarvan de regels gecodeerd zijn in ludemen, die je zou kunnen vergelijken met een dna-code. Schaken zit in de database, dammen, maar ook verschillende varianten van mankala en natuurlijk het Koningsspel van Ur.

Het Ludii-systeem wordt gebruikt door ontwerpers van bordspellen om versies van de regels te testen, maar je kunt er ook de nieuwe vondst mee analyseren. “Als je rekening houdt met de vorm van het bord en de spelregels die in die tijd gebruikt werden, heb je kans dat je de regels kunt reconstrueren,” hoopt Browne.

Een AI (Artificial Intelligence of kunstmatige intelligentiesoftware) kan het spel duizenden keren tegen zichzelf spelen om te beoordelen of het ook leuk is. Browne: “Als de eerste speler altijd wint, of als het spel uren duurt, of als je altijd gelijkspeelt, is het niet erg waarschijnlijk dat je de goede spelregels te pakken hebt. Echte spelletjes moeten gebalanceerd zijn, mogen niet te lang duren, en moeten vooral spannend zijn.” Vierduizend jaar geleden was dat niet anders.